پیشنهادات وراهکارهای توسعه سیستمهای آبیاری تحت فشار در ایران
عنوان مقاله :
پیشنهادات وراهکارهای توسعه سیستمهای آبیاری تحت فشار در ایران
تهیه کنندگان:
حجت اله اروانه*،روح اله عزیزی ، حجت سلیمانی
دانشجویان رشته انتقال آب، مرکز آموزش عالی علمی کاربردی دزفول
ارائه شده در دومین همایش مقاله نویسی مراکز آموزش عالی علمی کاربردی جهاد کشاورزی،بهمن ماه 1383 (مرکز آموزش عالی علمی کاربردی دزفول)
Ice _heart10@ yahoo .com
چکیده:
باوجود حجم عظیم آب در جهان که حدود 97 درصد آب اقیانوسها ، دریاها و دریاچه ها تشکیل می دهد . درصد آبهای شیرین رقم ناچیزی است که بیشترآبهای جاری و زیر زمینی و بارندگی ها را شامل می شود . بطوری که هم اکنون کل آبهای شیرین جهان حدود 3 درصد براورد می شود . در ده های اخیر سطح وسیعی از اراضی کشاورزی تحت کشت آبی قرار گرفته اندو از طرفی ،از آبهای قابل استحصال به شیوه های مختلف و به سرعت و به شدت استفاده شده است ، بطوری که بخشی از آبهای شیرین در چرخه خود به گروه آبهای شور ویا با کیفیت پایین پیوسته است و از طرفی دیگر نیاز بخشهای مربوط به آب شرب و صنعت نیز روز به روز افزایش یافته است.مجموعه این عوامل به علاوه آینده نگری که در ان نیازمندیهای بشری باز هم شدید خواهد شد ،نگرانیهای در رابطه با کمبود اب برانگیخته است که آنرا تحت عنوان بحران آب در جهان می شناسیم ، در رابطه با کشور ما باز هم شدید تر است فلات ایران در منطقه خشک و نیمه خشک واقع شده است و از زمانهای گذشته نیز کمبود آب در این سرزمین بحث اصلی و مشکل اساسی به شمار آمده و در حال حاضر این وضع تشدید گردیده است . بحران آب و مشکلات ابیاری در کشور را می توان به قرار زیر شمرد:
1_کمبود میزان بارندگی
2_کمبود منابع آب کشور جهت تآمین آب ابیاری
3_بالا بودن هزینه های بهره برداری از منابع آبی موجود
4_رژیم طغیانی اکثر رودخانه های کشور ، کم آبی و بی آبی انها در فصل آبیاری
5_پایین بودن راندمانهای آبیاری
6_نا مناسب بودن توپوگرافی ،وجود شیبهای تند در گذار از حوضه های آبخیز به دشتها.
با توجه به دلایلی که اشاره شد در سالهای اخیر سعی شده است که ضمن استحصال و ذخیره هر چه آبها کارایی و راندمان کاربرد آن در مراحل انتقال و توزیع بالا برده و از تلفات آب و همچنین الوده شدن جلوگیری شود.برای نیل به این اهداف مهم و اولویت های اصلی وزارت جهاد کشاورزی طی برنامه های عمرانی کشور بوده و همواره در دستور کار این وزارتخانه قرار داشته است .
مهمترین مزیت آبیاری تحت فشار ، صرفه جویی در مصرف آب است . امروزه راندمان کل ابیاری در سطح کشور ، در مناطق و شرایط مختلف بین 25الی 40 درصد است که بطور عمده مربوط به تلفات انتقال در انهار ، تلفات توزیع در مزارع و تلفات مربوط به سوء مدیریت آبیاری است و درصد وسیعی از سه مشکل فوق در طرحهای آبیاری تحت فشار از میان برداشته می شود بطوریکه به سهولت می توان راندمان ابیاری سطحی را با استفاده از روش ابیاری بارانی به 70درصد و یا با روش آبیاری قطره ای به 90درصد ارتقاءداد.توسعه روشهای آبیاری تحت فشار با مشکلات عدیده ای روبرو بوده است که علل عمده آنها عبارتند از:
کمبود لوازم وتجهیزات آبیاری تحت فشار با کیفیت مناسب ،عدم تآمین منابع مالی و اعتباری طرح ، کمبود نیروی انسانی متخصص ،ساختار نظام مالکیت اراضی کشاورزی و غیره ...که می توان با تهیه و توزیع بموقع مواد اولیه بین تولید کنندگان و پرداخت بموقع بهای وسیله تولیدی به انها و با حذف سود بازرگانی و معاف کردن تجهیزات وارداتی آبیاری از گمرک و استفاده از مشاور خارجی در کنار کارشناسان داخلی و اعطای تسهیلات بانکی قبل از شروع کار کشاورزی به کاورزان و اجرای طرحی بعنوان یکپارچگی اراضی و جلوگیری از تقسیم شدن زمینهای کشاورزی و...که می توان قسمت عمده ای از این مشکلات را مرتفع ساخت.
مشکلات و تنگناهای توسعه های سیستم های آبیاری تحت فشار از دیدگاه مدیریتی :
اگر بخواهیم راهکارهایی برای توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار ارایه دهیم ابتدا باید مشکلات و موانع توسعه سیستم های آبیاری تحت فشار را به طور خلاصه نام ببریم سپس راهکارهایی برای آنها جستجو و ارایه دهیم . اهم مشکلات و تنگناهای توسعه سیستمهای تحت فشار در ایران به قرار زیر می باشد:
1_عدم یکپارچگی اراضی: نظام بهره برداری خرده مالکی و پراکندگی کشت معمولآ سبب کاهش راندمانها در آبیاری سطحی و مانع توسعه روشهای آبیاری تحت فشار می گردد.
2_عدم برخورد با آب به عنوان یک کالای اقتصادی : افزایش یا کاهش آب بها ء سبب بروز مشکلاتی در سیستم می گردد. با آ بهای فعلی (که پایین می باشد) کشاورزان ارزش واقعی و ذاتی آب را ندانسته و ان را به اشکال مختلف در سیستمهای سطحی و سنتی به هدر میدهند و هیچ انگیزه ای برای استفاده بهینه از آب و رفتن به سمت استفاده از سیستمهای تحت فشار را ندارند .
3_عدم مشارکت مردمی در طرحهای توسعه ای : متآسفانه روشهای معمول اجرای طرحهای بزرگ آبیاری بگونه ای است که کلیه مراحل آن اعم از تصمیم گیری ، برنامه ریزی و اجرا ،در بخش دولتی یعنی بیرون از جوامع محلی انجام می شود که این خود سبب عدم تمایل در مشارکت مردمی شده و ناکارامد بودن طرح را مشخص می کند.
4_عدم استاندارد قطعات (پایین بودن کیفیت لوازم آبیاری تحت فشار)
5_عدم توجیه مالی پروژها برای کشاورزان : به عنوان مثال امکان دارد با اجرای یک طرح جدید آبیاری بتوانیم راندمان آبیاری را تا دو برابر افزایش دهیم ولی عملآ در پرداختها ی کشاورز بابت هزینه آب تغییری حاصل نشود و سطح زیر کشت کشاورز نیز افزایش نیاید ،در این صورت این طرح ممکن است توجیه مالی برای کشاورزان نداشته باشد و مطمئنآ او مشارکتی در اجرای این طرح نخواهد داشت.
6_مشکلات مربوط به استفاده از تسهیلات و وام های بانکی :در راستای اجرای شبکه های آبیاری تحت فشار دولت بانکها را موظف به پرداخت وام به کشاورزان نمود، اما دریافت وامها معمولآ مراحلی طولانی و پیچیده داشته به طوری که عمده ترین عامل نارضایتی بهره برداران میباشد
7_عدم مدیریت مناسب بهرهبرداری سیستم ها: متآسفانه در اکثر پروژها به مدیریت بهره برداری توجه کمتری شده و در واقع اتمام عملیات اجرایی ، زمان خاتمه توجهات به آن پروژه است
8_نبود انگیزه قوی برای کشاورزان:این مشکل را می توان به روش آبیاری قطره ای نیز تعمیم داد .با اعمال روش آبیاری تحت فشار هزینه اضافی بابت سرمایه گذاری اولیه و نیز بهره برداری و نگهداری از سیستم به کشاورز تحمیل می شود در مقابل در درآمد های کشاورز نه تنها هیچگونه افزایشی حاصل نمی شود بلکه کمتر از گذشته هم می شود.
9_نداشتن فرهنگ استفاده از تجهیزات شبکه های مدرن آبیاری و سیستمهای تحت فشار: بطور کلی قبل از ورود هر تکنولوژی جدید میبایست فرهنگ استفاده از آن تکنولوژی را در منطقه بررسی نموده و در صورت پذیرش فرهنگی ، آن سیستم را توصیه و اجرا نمود.
10_عدم دقت در مطالعات فنی اولیه آبیاری های تحت فشار که سبب عدم کارایی طرحهای اجراء شده میگردد.
11_عدم تخصیص اعتبار لازم جهت بهره برداری ، بازسازی و نگهداری سیستمها که باعث کاهش راندمان استفاده از تجهیزات میگردد.
پیشنهادات و راهکارهای توسعه سیستمهای آبیاری تحت فشار در ایران
1- تشکیل کلاسهای آموزشی و ترویجی در مناطق مستعد جهت توسعه روشهای آبیاری تحت فشار :
اولین اقدام جهت اجرای پروژه های آبیاری تحت فشار برگزاری دوره های آموزشی و ترویجی در مناطق مستعد با هماهنگی مدیریت آموزش و ترویج می باشد این اقدام از ضرور یات اصلی توسعه روشهای آبیاری تحت فشار است . بدیهی است مدیریت آب وخاک با توجه به سهمیه سالیانه ان استان نسبت به تکمیل ظرفیت مورد نیاز اقدام متقضی معمول میدارد بدین منظور با توجه انصراف زارعین در مراحل مختلف اجرایی لازم است حداقل 3برابر ظرفیت پبش بینی شده در برنامه کاری سالیانه قرار دهد برای توسعه آموزشی و آگاه کردن کشاورزان وتوسعه سیستمهای آبیاری می توان کارهای زیر را انجام داد :
1-چاپ نشریات آموزشی و ترویجی به زبان ساده و در موضوعاتی مثل
الف) معرفی هر سیستم بارانی و قطرهای به صورت مجزا
ب) آموزش روشهای راه اندازی و نگهداری به صورت مجزا
2- تهیه فیلم های ویدئویی توسط اداره کل توسعه روشهای آبیاری تحت فشار برای معرفی و آشنایی با سیستمها
3- تهیه فیلم آموزشی وپرسش وپاسخ با کارشناسان ورزیده
اگر موارد فوق زیاد وبا قیمت کم ودر صورت امکان به صورت رایگان در اختیار بخش های مختلف آموزش کشاورزی ودانشجویی و بخصوص کشاورزان قرار گیرد می تواند موجب توسعه آموزش وزمینه پیشرفت در امر آبیاری تحت فشار را فراهم نماید.
2-سطح قابل پیش بینی برای اجرای روشههی آبیاری تحت فشار در ایران :
طی برنامه اول ،دوم،سوم عمرانی کشور میزان توسعه روشهای آبیاری تحت فشار توسط مدیران ومسئولین دولتی پیش بینی و اعلام گردیده است که به صورت کامل تحقق نیافته اند ، مسلم ان است که توسعه این روش ها تنها مربوط به یک وزارتخانه یا موءسسه نیست و عوامل بسیاری می بایست دست به دست هم دادئه تا این مسائل را از پیش پا بردارند برای گسترش روشهای آبیاری تحت فشار عوامل زیر موءثرند:
الف)تآمین آب
ب)تآمین هزینه های مورد نیاز سرمایه گذاری
ج)خرده مالکی و پراکندگی قطات زراعی
د)خدمات فنی و پشتیبانی
3-توسعه سیستمهای آبیاری تحت فشار از طریق روشهای بخش نامهای و بدون توجه به زمینه ها وپتانسیل های منطقه که موجب هدر رفتن بخشی از منابع کشور وناکامی بعضی از طرحها ی اجرا شده وآثار منفی آن به سبب گریزان شدن کشاورزان از این روشها و بروز تلقی های منفی نسبت به آن گشته است.
4-سطح پذیرش کشاورزان (عوامل فرهنگی ،سرمایه گذاری ،انگیزه ها )
همانگونه که می دانیم به دلیل عوامل جوی ،قیمت بازار ،کمبود نهاده ها ویا نوسان قیمت نهاده ها ،کشاورزان در امر سرمایه گذاری دقت بیشتری در مقایسه با سایر فعالیتهای صنعتی وخدماتی به خرج می دهند .به عبارتی دیگر ریسک پذیری این بخش کمترمی باشد ،لذا هر گونه تغییر روش آبیاری سطحی به کمک اجرای طرحهای الگویی سازنده می باشد .تلاش تولید کنندگان این گونه سیستمهای تحت فشار می بایست حساب شده و با آگاهی صورت پذیرد نقش ترویج آموزش در معرفی سیستمهای آبیاری تحت فشار به کمک اجرای طرحهای الگویی سازنده می باشد تلاش تولید کنندگان این گونه سیستمهای و به نمایش گذاشتن انها در مزارع و مشاهده عینی آن توسط کشاورزان می تواند انگیزه روحی را در پذیرش این سیستمها ، سرمایه گذاری اولیه می باشد . توضیحات کافی توسط کشاورزان و روشن نمودن مراحل اءخذ وام از تسهیلات بانکی می تواند این نگرانی را رفع نماید .ضمن انکه بعضی از کشاورزان بعد از 2تا 3 سال توانسته اند هزینه را جبران نمایند . این امر با کاهش هزینه کارگری ،ماشین آلات تهیه زمین واداشت انرژی،مصرف آب ،ساغات کار ایستگاه پمپاژ ،مصرف کود همراه می باشد . نتایج بعضی آزمایشات نشان می دهد که افزایش محصول وگاهی بهبود کیفیت محصول نیز حاصل میشود . کشاورزانی که به دلیل کمبود آب همواره قسمتی از زمین را آبیاری می نمود ند .با تغییر روش به آبیاری تحت فشار از محل آب صرفه جویی شده می تواند سطح بیشتری از مزرعه را کشت کنند .در اینجا چنانچه عملکرد محصول را یکسان فرض کنیم به دلیل افزایش سطح زیر کشت ،کشاورز سود بیشتری را بد ست می آورد .
5-وزارتخانه ها ،موءسسات و ادارات دولتی وسیستم بانکی و مراکز قانون گذاری مطابق با آنچه در ابتدای برنامه دوم عمرانی کشور پیش بینی شده است دست به دست یکدیگر داده و علاوه بر انجام شرح وظایف خود هماهنگی با دیگر ارگانها و ادارات را به عمل آورده و در کوتاه ترین مسیر موجبات اجرای این روش ها را فراهم آورند .
6- تنوع ساخت قطعات وسیستمها در چند سال گذ شته چشمگیر بوده است این در حالی است که حمایتهای لازم در مورد تاءمین و توزیع مواد اولیه که در اختیار دولت می باشد کامل انجام نشده است مواد اولیه دیر هنگام و یا کمتر از میزان تعیین شده توزیع شده است در بعضی از موارد تولید کنندگان طبق قرارداد منعقد شده تجهیزات و یا سیستم کامل آبیاری را ساخته و تحویل ادارات دولتی نموده اند ولی نتوانستند بهای کالای ساخته شده را دریافت نماید و یا تعطیل شده اند ، رسیدگی به سرنو شت این واحدهای تولیدی اهمیت دارد
7- تعداد مراکز تصمیم گیری: بطور مثال تولید کننده با دریافت اصولی ومجوز ساخت و هماهنگی با ادارات کشاورزی فعالیت را شروع می نمایند ولی بعد از نظر تعداد ماشین آلات و خط تولید توسط اداره دیگری بجز وزارت صنایع مورد بازرسی قرار می گیرد و یا شرایطی برای ادامه کار و تولید برای او تحمیل می شود که در ابتدای کار پیش بینی نشده و یا ضرورت ندارد در این مورد نیز باید اصلاحاتی صورت پذیرد .
8- تسهیلات بانکی که قبل از شروع سال می بایست اعلام گردیده اکثر آنها در پایان شش ماه اول سال ویا اوایل شش ماه دوم سال اعلام می گردد .بعضی از استانها به دلیل سرمای بهار ،تابستان را برای اجرای سیستمها منظور مینماید و اعلام دیر هنگام اعتبارات بانکی و کارمزد مربوط ادامه کار را به پایان همان سال و یا سال بعد موکول نمایدو در این مدت علاوه بر انتظار طولانی مدت کشاورزان ، قیمتها نیز افزایش می یابد .
9-جهت رفع مشکلات مالی کشاورزان در هر طرح می بایستی اعتبارات و تسهیلات بانکی ،با سهولت ،با بهره کم و اقساط دراز مدت در اختیار کشاورزان قرار گیرد تا انگیزه کافی برای سرمایه گذاری اولیه زیاد داشته باشند .
10-تضمین کیفیت قطعات و دستگاههای آبیاری توسط شرکت های سازنده ضرورت دارد ضمن اینکه بیمه سرقت لوازم آبیاری تحت فشار از مواردی است که می تواند در افزایش انگیزه کشاورزان در روی آوردن به این سیستم ها موءثر باشد .
11-جهت ورود فرهنگ قبل از تکنولوژی می توان از آموزشهای ترویجی و یا از مزارع آزمایش ترویجی برای کشاورزان استفاده نمود.
12_اجرای بخشودگی وام اعطایی:
چند سالی است که وجوه پیش بینی شده بخشودگی ، در قانون بودجه به سیستم بانکی واریز نمی شود و بانکها عامل کارمزد و بهره وام اعطایی را بطور کامل از کشاورزان دریافت می نماییند . کشاورزان در سرمایه گذاری اولیه اجرای سیستمهای آبیاری تحت فشار توان معین و محدودی دارند . بعضی دولتها که سهم سرانه آب آنها بیشتر از ایران است به منظور احداث سیستم ها و افزایش تولید و بهر وری بهتر از آب ، تا 80 درصد هزینه را بصورت وام کنترل شده و نظارتی به کشاورزان پرداخت می نمایند . در بعضی کشورها امور زیر بنایی بطور کامل توسط دولت انجام می شود و نصب سیستم در سطح مزرعه با وام کم بهره و طولانی مدت که به هر کشاورز یا تشکل های بهره وری اعطا ء میشود انجام می گیرد . در اینجا پیشنهاد می شود 10درصد ارز که هر ساله صرف ورود محصولات کشاورزی به کشور میشود به خرید مواد اولیه و لوازم از تولیدکنندگان داخلی و نصب این سیستمها اختصاص یابد .
13_اعطای جایزه و بهای بیشتر محصول به کشاورزانی که مزرعهء خود را به اینگونه سیستمها مجهز می نماید.
14_کوتاه نمودن مراحل تهیه طرح ، تصویب آن توسط بانک عامل و اعطای وام ،در بعضی موارد این مراحل طولانی شده و افزایش قیمت ها و زبان را به همراه دارد . تجربه ثابت نموده پس از تصویب وام ، زمان اجرای طرح توسط مجری طرح (بخش خصوصی ) کوتاه باشد ولی مراحل قبل از آن به دلیل بورو کراسی و دفعات رد وبدل نامه ها و طرح ها به درازا می کشد
15-تآسیس شرکت های خدمات فنی :
این شرکتها می توانند در زمینه های زیر فعالیت نمایند :
- سرکشی به مزارع و راهنمایی و تنظیم و یا رفع اشکال سیستمهای نصب شده
- آموزش کشاورزان و ارائه مجلات ،کاتولوگ وبرقراری کلاسهای عملی وتئوری
- انجام تعمیرات وسرویس های دورهای یا موردی
- تهیه برنامه آبیاری – تقویم کشاورزی و الگوی کشت مناسب
فارغ التحصلان کشاورزی از رشته های مختلف می توانند با تشکیل خدمات فنی در این زمینه فعالیت
نمایند .
16- بعضی از لوازم و تجهیزات خاصدر کشور تولید نمی شود و یا به منظور حفظ کیفیت و منافع کشاورزان می بایست فعلا" وارد شود لذا منظور نمودن معافیت های گمرکی و حذف سود بازرگانی این ....
منبع: http://akee.mihanblog.com
